Author: davitsarkisyan

«Հրազդան» մարզադաշտում արդեն 9 տարի սպորտային մրցումներ չեն անցկացվում, տարածքն էլ չի օգտագործվում: Մարզադաշտը լավ վիճակում չէ, խոտածածկը վերացել է, նստարանները՝ հնացել, շրջակայքը աղտոտված է, դարպասներն էլ՝ փակ: 2003-ին մարզադաշտը սեփականաշնորհած Աշոտ Աղաբաբյանը համարում է, որ կառույցը կարելի է օգտագործել ֆուտբոլի, համերգների և թեթև աթլետիկայի համար:

Աշոտ Աղաբաբյան («Հրազդան» մարզադաշտի սեփականատեր) – Էն ժամանակ, քանի որ շատ ակտիվ էր ֆուտբոլը Հայաստանում, «Արարատ 73»-ը հա՛մ Սովետական Միության գավաթը տարավ, հա՛մ չեմպիոն դառավ, ակտիվ ֆուտբոլային երկիր էինք: Հիմա էդքան ակտիվ չենք, էսօր մեզ 30.000-ն էլ ա հերիք, մնացած մասերը մենք ուզում ենք օֆիսներ սարքենք կամ սարքենք օթյակներ, որոնց գները ֆուտբոլի ժամանակ բարձր կլինեն, ֆուտբոլ չեղած ժամանակ օֆիսի տակ կարան ծառայեն, փող բերող, ստադիոնին, փող բերող բիզնես ենք ուզում զարգացնենք, որ կարողանանք ստադիոնը պահել:

• Այս ամիս այցելել ենք շատ ու շատ հետաքրքիր տղեր։
• Պատերազմ ոչ խաղաղություն. չկետադրված կյանքեր
• «Սեւ կյանքը»՝ 7 տարի անց
• Նաիրի գործարան
• Տաղավար
• Նազիկ Արմենակյան, վավերագրող լուսանկարիչ
• Շարֆերի գունաներկում

Նազիկ Արմենակյան

Եվա. Առաջինը

Եվան առաջինն էր կանանց մեջ ու Ստեփանակերտի Ք. Իվանյանի անվան ռազմական վարժարանում: Երկու տարի առաջ վարժարանում առաջին ընդունելությունն էր աղջիկների համար: Եվա Ղազարյանը երեք ընդունվողներից մեկն էր:

12-րդ դասարանում Եվան միակն է: Կանաչ-բաց կանաչ-բաց դարչնագույն դաշտային հագուստի ֆոնին կանգնած է հպարտ` մի հատիկը, սև, տոնական շինելով, երկար մազերը ծոծրակին փունջ արած: Գլխարկը ճիշտ չափի է, շինելը երկար է թևքերի մասում ու մի քիչ էլ լայն:

«Պստիկ զինվորը», – մտածում եմ ես:

Ժպտում է սիրուն: Դասակի տղաների հպարտությունն է:

«Վարժարան ընդունվելու մասին երկար չեմ մտածել: Հստակ գիտեի` ուզում եմ ռազմական իրավաբան դառնալ: Հետո պարզվեց, որ այդ գծով բարձրագույն ռազմական կրթություն դեռևս չեմ կարող ստանալ. Ո՛չ Հայաստանում, ո՛չ Ռուսաստանում այդ մասնագիտությամբ դեռ ընդունելություն չկա աղջիկների համար: Ստիպված եմ ՀՕՊ-ն ընտրել», – ասում է աղջիկը:

Դեռ նոր-նոր սափրվել սկսած տղաների հետ շարքով մտնում է ճաշարան, նստում սեղանի ծայրին: Դասընկերները գիտեն` Եվան սոխ չի ուտում: Աղցանի միջից հանում են սոխի մանր կտորներն ու հետո միայն փոխանցում ափսեն:

Հանգստի ժամին փոքրիկ սենյակում երկհարկանի մահճակալների արանքում ոչ զինվորական եռուզեռ է: Աղջիկներից մեկը մյուսի մազերն է հյուսում, երրորդը դասագրքերն է պատրաստում ստուգման, մեկ ուրիշն էլ հեռախոսով երգեր է միացնում:

Եվան դասավորում է հաստ թղթապանակի մեջ խնամքով հավաքված պատվոգրերը. Մեկը լավ երգելու համար է, մյուսը` սպորտային ձեռքբերումների: Տոնական համազգեստով պառկել չեն ուզում, շուտ է ճմռթվում: Բայց հոգնածությունն իրենն անում է. Իրար կիպ կպած նստում են մահճակալներից մեկին ու սկսում երգել:

Եվան միակն է վարժարանի 11 աղջիկ սաներից, ում ընտանիքը դեմ չէր դստեր ընտրությանը: Հայրը, քեռիները… բոլորը զինվոր են: Սովորում է, որովհետև գիտի` այս պատերազմին քաղաքական, իրավական լուծում է պետք: Պատերազմով ապրելն արդեն անհնար է:

«Եվա, ինչի՞ համար ես սովորում. Պատերազմի՞», – հարցնում եմ ես:

«Ես խաղաղություն չեմ տեսել: Մենք սահմանի վրա ենք. մի օր լավ, մի օր վատ… Մեզ համար  «առաջին աստիճանի մարտական պատրաստության» ռեժիմը երբեք չի դադարում: Դա էլ մեր կյանքն է, ի՞նչ կարող ենք անել: Թիկունքում էլ ուժեղ ու խելացի մարդիկ են պետք, որոշում կայացնողներ, ցուցումներ տվող: Թիկունքը պետք է պինդ լինի»,- ասում է նա:

«Պատրաստ լինելու… ու հույսով, որ սովորածս պետք չի գա գործնականում: Ես պատերազմ չեմ ուզում, բայց քաղաքական, իրավական հարթության վրա այս հարցը չի լուծվում արդեն 23 տարի: Այս պատերազմն ինձանից մեծ է», – ասում է Եվան ու նորից ժպտում. Դռան ապակուց այն կողմ հոր ուրվագիծն է: Այսօր իրենց տանը հրադադար է` մինչև առավոտյան ժամը 6:00-ն, երբ պատերազմը հորը նորից դիրքեր կտանի, իրեն` ռազմական վարժարան` խաղաղության համար սովորելու:

 Կուկլա բաբո. Կռիվը հաղթած, կյանք տանուլ տված

Շուշիում Եվգենիա Առստամյանին բոլորը գիտեն: Սպիտակ, ալեխառն, կարճ մազերի ու կնճիռների տակ քաղաքի ամենասիրուն կինն է ապրում. Բաբոն, որին դեռ Կուկլա են ասում:

Մեծ, ընդարձակ տան մաքրությունն ապշեցնում է: Թվում է` հյուրերի է սպասել: Մի սենյակում փայտի վառարանն է, մյուսում` հեռուստացույցը: Հեռուստացույցի կողքին` փոքրիկ սեղանին, երկու լուսանկար է` մեկի վրա ինքն է 16 տարեկանում, անշպար ու սիրուն:

«Արմենս է: Փոքրս: Հաստ ոսկոր տղա է. Աչքերի գույնը տես` ի~նչ սիրուն է: Երկու տարի առաջ մահացավ»,- ասում է բաբոն` ցույց տալով մյուս լուսանկարը: Որդին ժպտում է, ավելի լայն, քան սովորաբար ժպտում են տապանաքարի նկարների մեջ:

«Բաբո, քեզ շատ էին սիրահարվո՞ւմ», – հարցին պատասխանում է.

«Չէ, ռիսկ չէին անում: Շատ կոպիտ էի: Սիրած տղա ունեի… ես էլ անսեր ամուսնացա, ինքն էլ: Մեր ճակատագիրն էր, ի՞նչ արած», – պատմում է կինը:

Անսեր ամուսնությունից տիկին Եվգենիան երեք որդի ունեցավ: Երկրորդ զավակի ծնունդից հետո ամուսինը թողեց ընտանիքն ու գնաց արտասահման. Վերադարձավ միայն 10 տարի անց: Երրորդ որդին ծնվեց ընտանիքը փրկելու համար:

«Այն ժամանակ դեմոկրատիա չկար: Իմ ամուսինն էր, իմ «խազեինը»: Արմենս ծնվեց եղբայրներից 11 տարի հետո: Մայրս արդեն չկար, օգնող չունեի: Ես աշխատում էի, երեխաներս` մեծանում, իրենք իրենցով: Մեծ տղերքս պատերազմի հաշմանդամ են. Երկուսն էլ մարտական վիրավորում ստացած: Մեկը Լենինգրադ գնաց ու հետ չեկավ, մյուսը մինչև հիմա ծառայության մեջ է: Մեր ամուսնու մահից հետո ես ու Արմենս իրար հետ մնացինք: Ինչ տեսնում ես էս տանը, Արմենիս արածն է: Չվայելեց», – ասում է բաբոն` չոր լաթով մաքրելով լվացքի մեքենայի փոքրիկ դռնակը: Այդպես է անում ամեն լվացքից հետո, Արմենն է նվիրել, հանկարծ չփչանա:

1988 թվականից իրենից անկախ մասնակցեց պատերազմին. Նամակներ ու հաղորդագրություններ էր  տեղափոխում. Ռուս զինվորականները չէին համարձակվում խուզարկել նրան: 1992 թ.-ին երկու որդիներն արդեն կամավորագրվել էին` 13-14 տարեկանում, չորս եղբայրները՝ ևս:

«1992-ին կազմավորվեց մեր ջոկատը: 12 հոգի էինք` բոլորս կին: Ջոկատում ընդամենը մի СВД (Դրագունովի դիպուկահար հրացան) ունեինք, մյուսներս ավտոմատով էինք կռվում: Ես դիպուկահար էի: 1993-ի օգոստոսի 23-24-ի հին Կուբաթլույի մոտ գործողության էինք. Այդ օրը աղջիկներից մի զոհ ունեցանք, երկու վիրավոր. Մեկը ես էի», – պատմում է կինը ու բարձրացնում շորի փեշը: Ծնկներից վերև անխնամ արված կարկատաններ են` մինչև կուրծքը:

«Երեք օր գործողության էինք, երեք օր` տանը: Գալիս էի տուն, ուտելու բան պատրաստում, լվացք անում: Երեխեքս իրենք իրենցով մեծացան… Կռվի ժամանակ էլ գիշերները աչք չէի փակում: Լինում էր` վիրավորներին գրկում էի, սեղմում ինձ, որ հարմար լինի, վերքերը չցավեն. Ամբողջ գիշեր նստած էի անցկացնում: Ի՞նչ անեի: Երկու զինվոր էլ ես ունեի կռվում»:

Պատերազմը տիկին Եվգենիայից խլեց ամեն ինչ` երկու եղբայրնեի կյանքը, զավակների չտեսած մանկությունը, իր ջահելությունն ու սիրունությունը: Տվեց` երկու բեկոր` ճերմակ մարմնի մեջ, երկու թիկնակ` թևերի տակ ու մի մեդալ` արիության համար.

Լուսանկարները՝ Նազիկ Արմենակյանի
Տեքստը՝ Սոնա Մարտիրոսյանի

–
ԼՂ հակամարտությունը Հարավային Կովկասի ամենաերկարատև պատերազմն է՝ հարաբերական խաղաղության ու էսկալացիայի փոփոխվող փուլերով՝ ներառելով ոչ միայն Արցախ-ադրբեջանական սահմանը, այլև՝ Հայաստանի Հանրապետության վարչական տարածքը: 1994 թվականից ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ձևաչափում ընթացող բանակցությունները որևէ շոշափելի օգուտ չեն տվել երկու երկրների հասարակություններին. հրադադարի հաստատման մասին համաձայնագիրը, ըստ էության, հակամարտության կարգավորմանն ուղղված միակ իրավական ակտն է՝ վերջին 23 տարիների ընթացքում: Սա պատերազմ է, որն արդեն ժառանգվել է երեք սերնդի:

1988-1994  թթ.-ին Արցախյան պատերազմին մասնակցել է 200 կին, որոնցից 42-ը զոհվել են մարտի դաշտում: Արցախյան պատերազմի երկրորդ, ամենաթեժ փուլին՝ 2016 թ.-ի ապրիլյան քառօրյային, կանանց մասնակցության վերաբերյալ հստակ տեղեկություններ չկան: Սակայն կան այլ տվյալներ. ապրիլյան թեժացումից հետո ռազմական կրթության դիմող աղջիկների թիվն աճել է գրեթե կրկնապատիկ, իսկ ՀՀ Զինված ուժերում ծառայում է ավելի, քան 2000 կին:

«Սեւ կյանք», որն անջնջելի հետք թողեց ոչ միայն մասնագիտական գործունեության, այլեւ լուսանկարչի կյանքի վրա: Ավելի քան 7 տարի, 10 հազարից ավելի կադր եւ 50 նկարից կազմված շարք, որը Ռուբեն Մանգասարյանը նվիրեց Ադրբեջանից Արցախ, այնտեղից էլ Բագրատաշեն գաղթած ու ծանր պայմաններում ապրող ընտանիքի կյանքի ամեն մի սեւ օրը պատմելուն:

Զանգ, որը բացեց սեւ կյանքի դռները

Մի հեռախոսազանգ Ռուբեն Մանգասարյան-լրագրողին կանչում է Բագրատաշեն, ուր նրան էին սպասում սեւացած թշերով երեխաները՝ իրենց մոր եւ տատի հետ: Լուսանկարչի եղբայրը՝ Տիգրան Մանգասարյանը հիշում է, որ Ռուբենը hենց հաջորդ օրը նստեց մեքենան ու մեկնեց Բագրատաշեն: Գնաց ու առաջին նկարահանումից հետո կապվեց սահմանամերձ գյուղում ապաստանած ընտանիքին, որի կյանքում ամեն ինչը սեւ էր:

Ընտանիքը Բաքվից Արցախ էր գաղթել, բայց այնտեղ էլ ոտատեղ չէր գտել ու եկել էր Հայաստան: Այստեղ նրանց տուն էին տվել. երկու սենյակ էր, որից միայն մեկն էին օգտագործում: Կինը՝ Լիդան, ընտանիքը մարմնավաճառությամբ էր կերակրում, նաեւ խորովածանոցից անասունի մեծ ոսկորներ էին տալիս՝ վրան բարակ շերտով միս: Երեխաները մարմնավաճառության արդյունքն էին, կինը եւս չորս երեխա էր ունեցել, որոնց վաճառել էր: Իր հետ մնացել էին երկու տղաները ու երկու աղջիկները: Ռուբեն Մանգասարյանի ընկերը՝ Աշոտ Մուրադյանը, հիշում է, որ նկարահանումների ընթացքում Լիդան եւս մեկ երեխա ունեցավ: Այս երեխան, ինչպես հետո պարզվեց, փոքր հասակում մահացավ: Տատը նույնպես նկարահանումների ընթացքում մահացավ: Լիդան վերջին նկարահանումների ժամանակ ծանր հիվանդ էր: Չորս երեխաներն ինչ-որ կերպ գոյատեւում էին:

Առաջին այցի ընթացքում ամբողջ օրը նկարահանելուց հետո գիշերը Ռուբեն Մանգասարյանը վերադարձավ քաղաք, զանգեց եղբորը ու կանչեց իր մոտ. «Ռուբենի կյանքի վերջին մեծ նկարահանումն էր, որը կտրուկ տարբերվում էր նախորդներից: Այստեղ մի քիչ ավելի շատ նկարչական մոտեցումներ կային՝ գույնից սկսած, իրավիճակներով վերջացրած: Նախկինում զուտ ժուռնալիստ էր, սա այլ էր, որի առաջին ցուցադրությունից բոլորն էին ցնցված»:

«Ահավոր դաժան, ծանր շարք»: Մանգասարյանի ընկեր Աշոտ Մուրադյանի խոսքով, այդ ամենը շատ խորն էր մտել նրա մեջ. «Լուսանկարը ձեզ վրա ազդում է լուսանկարչի ապրածի 30 տոկոսով: Անընդհատ նորից գնալ ու բախվել դրա հետ՝ իմանալով, թե քեզ ինչ է սպասվում, ինչ էներգետիկա է տանելու, շատ բարդ է: Երկրաշարժ, պատերազմ… նման բաներ տեսած մարդը պատրաստ է, բայց ահավոր ցնցված էր: Մտանք, լուսանկարները պատին կպցրած էին, ինքը ծխում էր: Մոտ կես ժամ ոչ մեկս ձայն չհանեց: Նայում էինք ու մտածում՝ միթե՞ սա կարող է լինել: «Սեւ կյանք» անվանումը շատ ճիշտ էր, իրոք սեւ էր: Նյարդ կար այդ ամբողջի մեջ: Սա ամենադժվար նկարվող թեմաներից է, գեղեցիկն ինչպես էլ նկարես, գեղեցիկ է, բայց այդ սեւությունը, տգեղությունը… Պետք էր սահմանը գտնել, ու նա գտել էր. մի կետ էր, որից աջ կամ ձախ անհաջող կլիներ»:    

Լուսանկարը՝ Ռուբեն Մանգասարյան

«Հետաքրքիր է՝ ինչքան շատ էր գնում եւ նկարում, ավելի լավ էր ստացվում»,- հիշում է եղբայրը,- «Վերջին նկարահանումը, իմ կարծիքով, ամենաուժեղն էր: Առաջինում սոցիալական մասն էր՝ ոսկոր կրծելը, սեւացած դեմքերն ու վառարանը, սեւ սենյակը: Վերջին շարքի շեշտադրումները հոգեբանական էին: Երեխաներն էլ էին մեծացել, դեմքերի արտահայտությունը փոխվել էր: Այս նկարահանումից հետո սկսեց մեծ ուշադրություն դարձնել գեղարվեստական կողմին, գույնի ու լույսի շիթին»:

Լուսանկարը՝ Ռուբեն Մանգասարյան

«Այս նկարահանմամբ Ռուբենը շատ լավ ցույց տվեց, թե ինչ կարող է անել ժուռնալիստիկան մարդկանց կյանքում»,- ասում է եղբայրը:

Ռուբենի ընկերոջ`լրագրող Մարկ Գրիգորյանի օգնությամբ փախստական ընտանիքի մասին նյութը տեղադրվեց է BBC-ի ռուսաստանյան ծառայության կայքում: Մարկ Գրիգորյանը եւս վկայում է, որ այդ ընտանիքի կյանքը Մանգասարյանի վրա շատ մեծ ազդեցություն ունեցավ. «Ինքը տեսավ, թե ինչ վիճակում են ապրում, ու հասկացավ, որ դա այդպես թողնել չի կարող: Լուսանկարները տեսնելուց հետո ասացի, որ դրանք անպայման պետք է հրապարակել BBC-ում: Քանի որ ընտանիքը փախստական էր Ադրբեջանից, մենք տեղադրեցինք այդ ժամանակ արվող հատուկ ղարաբաղյան էջում: Այդ էջը հետագայում լավագույնը ճանաչվեց, մրցանակաբաշխության ընթացքում նկարները նկատեցին նաեւ անգլիական ծառայության խմբագիրները եւ խնդրեցին իրենց մոտ եւս հրապարակել: Դրանից հետո սկսեց նամակների եւ զանգերի տարափը»:

Լուսանկարը՝ Ռուբեն Մանգասարյան

Սկսեց օգնություն գալ աշխարհի տարբեր ծայրերից՝ սառնարան, զուգարանակոնք, հագուստ, գումար:

«Ռուբենն իրենց շատ էր խղճում, բայց իրենք այդպես էլ չկարողացան ճիշտ օգտագործել օգնությունը: Հիմա էլ այդ ընտանիքը ծանր պայմաններում է ապրում: Իրենց կյանքը շարունակեց մնալ այդ սեւի մեջ: Դա նաեւ նրանից է, որ երեխաները թերի զարգացած էին, առանձնացված, դպրոց չէին գնում, չէին շփվում մարդկանց հետ: Նրանց սենյակում փակած պահելը սխալ էր: Մայրն էլ միայնակ չէր հասցնում բոլոր հարցերը կարգավորել»,- պատմում է Աշոտ Մուրադյանը:

Ինչո՞ւ «Սեւ կյանքը» չստացավ World Press Photo-ի մրցանակը

Ռուբեն Մանգասարյանը բառերով չէր արտահայտում տեսածը: Այդպես էլ ոչ մի անգամ չխոսեց 7 տարուց ավելի տեւած նկարահանումների մասին: Ինչպես Աշոտ Մուրադյանն է հիշում, ասում էր՝ ոչինչ մի պատմիր, ցույց տուր:

«Նույն բանն էր նկարում, բայց երբեք նույնը չէր ստացվում, ամեն անգամ մի պակաս բան էր լրացվում, ինքը փորձում էր շարքը ճիշտ դինամիկայով հասցնել իր ավարտին: Պետք է կարողանաս ժամանակին կանգնել, եթե չկանգնես, անվերջ ինչ-որ բան կավելացնես, գնալով, որպես կանոն, փչանում է: Կանգնելու պահը չգիտեմ` հասել էր, թե ոչ… ինձ թվում է՝ գոնե 95 տոկոսով հասել էր դրան»,- ասում է ընկերը:

Աշոտ Մուրադյանի բնորոշմամբ, Մանգասարյանի նկարների ողջ իմաստը ճշմարտությունն էր, երբեք չէր գեղեցկացնում, դառն է, ուրեմն՝ դառն է: Երբեք չէր փորձում խաբել, ոչինչ չէր ավելացնում:

«Ազնիվ էր, շատ քիչ մարդիկ կան, որ կարող են այդքան հետեւողական լինել: Մասնագիտությունն իր առաջին կինն էր: Չէր բավարարվում, եթե տեսնում էր, որ թեման կարող է զարգանալ, զարգացնում էր»,- նշում է ընկերը:

Եղբոր՝ Տիգրանի խոսքով՝ «Սեւ կյանքը» World Press Photo մրցույթում միայն մեկ պատճառով չհաղթեց. չափից ավելի էր սահմանից այն կողմ, եթե մի քիչ թույլ լիներ, կանցներ: «Բայց դա չփակեց «Սեւ կյանքի» ճանապարհը: Այլ մրցույթներում գլխավոր մրցանակներ եղան, նկարները փակցվեցին տարբեր քաղաքների փողոցներում եւ տպագրվեցին աշխարհի տարբեր անկյուններում: Ցուցահանդես արեցինք Ռուբենի 50-ամյակին՝ 2010-ին: Մի քիչ ռիսկային էր՝ մեզ մոտ մենթալիտետն այլ է. նկարին չեն նայում որպես արվեստ: Պրոֆեսիոնալները սրա մասին լավ գիտեին, միայն Հայաստանում չլուսաբանվեց: Հսկա ու տպավորիչ լուսանկարներն անտեսվում էին՝ աղքատ ընտանիքին ցույց չտալու պատճառով»:

Լուսանկարը՝ Ռուբեն Մանգասարյան

«Ես մեր խոսակցությունն եմ հիշում. ֆոտոշարքը մրցանակաբաշխությանը չհաղթեց, քանի որ ինքը պետք է ընտրեր՝ ընտանիքին օգնել, կամ մրցանակ ստանալ: Բանն այն է, որ երբ ինքը սկսում էր ընտանիքին օգնել, լրագրողական ֆունկցիայից դուրս էր գալիս», – ասում է Մարկ Գրիգորյանը:

7 տարի անց՝ նորից նույն սեւը

Նույն սեւ պատերն ու մրոտված դեմքերը՝ միայն թե ավելի հասուն ու մեծացած: Մանգասարյանի վերջին նկարահանումից անցել է ավելի քան 7 տարի: Մեդիամաքս-ը որոշեց գտնել «Սեւ կյանք»-ի հերոսներին ու իմանալ, թե ինչպես է այսօր ապրում Բագրատաշենում ապաստանած ընտանիքը: Բագրատաշեն գնացինք Ռուբեն Մանգասարյանի եղբոր՝ Տիգրանի հետ:

Պատերի սեւը մի քանի շերտ ավելի է խորացել: Լիդան հիմա ապրում է երկու մեծ երեխաների՝ Արմենի եւ Մարիամի հետ, մյուս երկուսը՝ Մարիան եւ Արթուրը, Բագրատաշենի գյուղապետի միջնորդությամբ տեղավորվել են Դիլիջանի գիշերօթիկ դպրոցում: Սեւ կյանքի հերոսների կյանքը գունավորվում է միայն արձակուրդների օրերին, երբ երեխաները տուն են գալիս: Այս փոքրիկ սեւ աշխարհում ընտանիքն երջանկության իր բանաձեւը գտել է. նրանք երջանիկ են իրարով, իսկ սեւ պատերի արանքում գույներ են գտնում իրար փոխանցող մեծ սիրո միջոցով:

Լուսանկարը՝ Տիգրան Մանգասարյան

Արմենը մտավոր խնդիրներ ունի, սակայն թոշակ չեն հատկացնում, քանի որ հարկավոր է հաշմանդամության կարգ ստանալ, իսկ մայրաքաղաք գնալու եւ համապատասխան զննումներն անցնելու հնարավորություն չունեն: Հիմա տղան աշխատում է գյուղում, օգնում է մարդկանց այգիների բերքը հավաքել, ինչի համար նրան օրական 500 դրամ են վճարում: Մեծ աղջիկը՝ Մարիամը, տան գործերով է զբաղվում, օգնում է մորը, ցելոֆան ու պլաստմասե շշեր հավաքում, որ տաքացնեն տունը: Սեւացած պատերի գաղտնիքն էլ հենց այստեղ է:

«Էնտեղ լվացվում ենք, էնտեղ սեւանում: Փայտ չենք վառում, որ մուր չլինի: Անօգնական վիճակում ենք՝ ոչ փող ունենք, ոչ նորմալ ուտելիք»,- արդարանում է Լիդան:

Լուսանկարը՝ Տիգրան Մանգասարյան

Մոր կենցաղային խոսքն ընդհատում են Մարիամի երազանքները. «Ուզում եմ ամուսնանամ, նորմալ մարդ, երեխաներ ունենամ, ապրեմ՝ ինչպես մյուսները»:

Մարիամի երազանքներին իրենն է խառնում Արթուրը. «Ես էլ ուզում եմ զինվոր դառնալ»:

Հետո սկսում են հիշել Ասյա տատին, շատ փոքր տարիքում մահացած քրոջը: Տատիկի եւ անցած օրերի մասին զրույցներն ավելի են թեժանում, երբ նրանց ենք փոխանցում ֆրանսիական ամսագրում տպագրված իրենց հին լուսանկարները:

– Էն ե՞ս եմ, էն էլ Մարիա՞ն ա ձեռքիս: 

-Հա, Մարիան ա:

– Էս ո՞ր երեխեն ա: Վույ, զարմացա, էս ինչի մե՞նք ենք: Էս էլ մամա՞ն ա: Հեսա, բաբոն ա, նայեք: Էս առաջ մենք տե՞նց ենք ապրել: Ես նայում եմ, զարմանում եմ, չեմ ճանաչում ինձ: Էդքա՞ն սեւ ենք ինչի առաջ եղել, վայ, Աստվա՜ծ: Էս խոխան ո՞վ ա, չեմ հիշում: Աստված ոչ անի, մենք տենց սեւ լինենք:

Լուսանկարը՝ Տիգրան Մանգասարյան

Լիդան ու երեխաները տարիներ առաջ Մանգասարյանի արած իրենց լուսանկաներն առաջին անգամ են տեսնում, զգացմունքները չեն զսպում, զարմացած ձայներ են արձակում ու կարծես իրենք իրենց փորձում են հերքել, որ այս սեւ կյանքի հերոսներն են:

– Վույ, նեգրներ ենք: Մեջներիս սպիտակը բաբոն ա:

– Հեսա, դու ես, բաբոն ա: Էս ձե՞րն ա, կթողե՞ք մեզ:

Դրական պատասխան ստանալուց հետո շարունակում են ուսումնասիրել հին օրերի վավերագրությունը:

– Ես իմ վրա ծիծաղում եմ, մաքրությունը լավ չի՞ բա: Դե առաջ դժվար ա եղել է, դրա համար: Չնայած հիմա էլ ենք շատ դժվար ապրում… Արմենը լրիվ նույնն ա: Հլը թերթի, էն ո՞վ ա: Ոնց որ սատանա ա, է՜: Չգիտեմ ես՝ էդ ով ա: Ես ինձ չեմ ճանաչում էստեղ:

Լիդան իր 4 երեխաների հետ շարունակում է զվարճանալ հին օրերի սեւության վրա, իսկ դեմքին նույն սեւությունն է քմծիծաղում: Սեւ կյանքը շարունակվում է սեւ պատերի արանքում՝ երբեմն փոխելով օրվա հոգսերն ու հներին գումարելով նորերը:

Մարի Թարյան

Լուսանկարները՝ Ռուբեն Մանգասարյանի եւ Տիգրան Մանգասարյանի

Ես իմ պատերազմն ունեցա․․․ Առաջին հերթին՝ որպես մայր, ոչ որպես լուսանկարիչ։

Սեպտեմբերի 27-ին մեծ տղայիս՝ Միքայելի ծնունդն էր։ Օրն սկսվեց սարսափելի լուրերով․․․ Հավաքվեցին ընկերները, հարազատները, բոլորը հավաքվեցին, ու սկսվեցին զինկոմիսարիատի զանգերը։ Հաշվառելու կանչեցին։

28 առավոտյան գնացինք զինկոմիսարիատ, ու Միքայելին տարան…

Երբ տուն եկա, նոր գիտակցեցի՝ ուր եմ ուղարկել, ինչ ա կատարվում։

29-ին լուսանկարիչ ընկերս՝ Վաղինակը, Ստեփանակերտում պատահաբար հանդիպեց Միքոյին։ Ասում էի․ «Վաղ, նայի ուր են տանում, տեր կանգնիր․․․»։

Դրանից հետո 26 օր կապ չկար, լուր չունեի։ Մոտավորապես գիտեինք՝ որ ուղղության վրա ա, ողջ ընթացքում փորձում էինք մի բան ճշտել․․․

Հազարավոր վիդեոներ էի նայում՝ հույս ունենալով մի տեղ կտեսնեմ Միքոյին։ Ամեն օր զանգում էի հեռախոսին, որ գոնե «բաժանորդն անհասանելի է» արտահայտությունը լսեմ․․․ Հետո դաժան շրջան էր՝ էն պահը, երբ սկսում ես ցուցակներով նայել, ծանոթներ ես փնտրում ու գտնում, մի ցուցակից էն մյուսին ես անցնում ․․․

Առաջին օրերին որպես լուսանկարիչ գիտակցում էի իրադարձությունները վավերագրելու կարևորությունը, ու պատերազմը կանչում էր, բայց․․․ Լուսանկարելն անհնար էր։ Ես առանց գնալու արդեն մեջս լցրել էի պատկերներ, ապրում ու վերապրում էի պատերազմը։ Բախումս շատ ուժեղ էր պատերազմի հետ, ու, ինձ թվում է, թե ի վիճակի չէի լինի լուսանկարել․․․

Միգուցե մեռնել կարողանայի, բայց լուսանկարել՝ չէ․․․

Առաջին անգամ ունեցա փորձառությունը, որ կատարվածն ավելի կարևորեցի, քան լուսանկարը․․․ Առանց խցիկը հանելու, առանց մտածելու՝ ոնց պիտի նկարեմ, արդեն իսկ խոցելի էի էդ պատկերների առաջ կանգնելու համար։

Սպասումն ու հավատը․․․ Շաբաթների ընթացքում ներսդ սկսում ա շատ ուժեղ քայքայել, գալիս ա պահը, որ քեզ թվում ա՝ մարմինդ չի շարժվելու։ Վերջին օրերին շարունակում էի լսել մարդկանց, բայց այլևս ոչ հասկանում էի, ոչ էլ ընկալում։ Կորցնում էի էդ կարողությունները։

Հաճախ կանգնում էի սենյակների տարբեր անկյուններում, լուռ աղոթում ու փորձում էի կապվել տղայիս հետ, գոնե ներսումս լսել իր ձայնը, հասկանալ՝ ուր է, արդյոք իմ ձայնն իրեն հասնում է․․․Ու մի օր ուժեղ լույս մտավ սենյակ՝ երկար ստվեր գցելով պատին․․․ Նշա՞ն էր․․․

20-րդ օրն էր , երբ գրեցի՝ «ես ոչինչ եմ որպես մարդ, որպես լուսանկարիչ։ Կորցնում եմ ամեն ինչ․ զրոյացել եմ։ Միայն մայր եմ․․․»։

Շատ կարևոր մի բան կորցրի, այնպիսի մի բան, որը նախկինում հաստատ կար, բայց էլ երբեք չի լինի․․․

Միքայելի վերադառնալուց ամիսներ հետո վերադարձավ լուսանկարելու կարիքը։ Շատ բան այլևս առաջվանը չէ։ Սրվել է «հասցնել-անելը»։ Ներսի հակասական ու էմոցիոնալ պրոցեսները շարունակվում են, բայց ուրախ եմ, որ չկորցրի լուսանկարիչ լինելու, տեսնելու ու վերարտադրելու կարողություններս․․․ Ավելին՝ դրանք վերափոխվեցին, ավելի զգոն ու համարձակ դարձան։

Պատերազմի ողջ ընթացքում անհնար էր պատկերացնել, թե ինչպես կլուսանկարեի, ինչպես կաշխատեի, բայց իմ ընկեր-գործընկերներից շատերն էին այնտեղ․․․

Հետպատերազմյան այս նյութը պատրաստելիս՝ փորձել ենք արդեն մի փոքր հեռավորությունից զրուցել այդքան մոտ, իրական պատերազմի ու իրենց մասնակցության մասին՝ «ներս» բերելով նաև այն դետալը/առարկան, որն իրենց հետ եղել է պատերազմի ողջ ընթացքում կամ մնացել է պատերազմից։

Արևելյան դպրոցի 2 դասարանցիները ընկեր Մերիի հետ շարֆիկներ էին գունազարդում իրենց մայրիկների համար։ Գունագեղ և հետաքրքիր աշխատանքի ընթացք էր։